Eric Taylor (2000), define a hiperactividade como un estilo permanente de comportamento. Os nenos/as afectados son desorganizados e caóticos, non persisten moito tempo na mesma actividade como a maior parte dos nenos/as da súa idade e distráense con maior facilidade. Son inquedos e tenden a ser impulsivos, meténdose con frecuencia en situacións problemáticas.
A hiperactividade (TDAH) é un patrón de comportamento caracterizado pola vehemencia e a inquietude. Os nenos/as hiperactivos están sempre en movemento, non quedan quedos nin sequera en situacións que requiren unha calma relativa, como é a clase. En casos extremos, poden chegar a ser incapaces de entreterse sos; parecen estar buscando constantemente algo que nunca chega.
Barkley, Biederman (1997), e Quay (1997) consideran que os síntomas que constitúen o grupo hiperactivo-impulsivo, que dá lugar ao TDAH con predominio hiperactivo ou/e impulsivo, son un conxunto de problemas evolutivos, cunha causa e un curso diferentes, mostran pautas conductuales e emocionais distintas, e unha interacción social e funcionamento cognoscitivo tamén distinto, se os comparamos cos síntomas que caracterizan ao TDAH con predominio do déficit de atención.
A síndrome de hiperactividade é bastante frecuente na infancia e foi estudado desde fai tempo pero as súas causas non están ben delimitadas. Entre as posibles causas máis investigadas destacan:
a)Factores biolóxicos.
b)Atraso madurativo.
c)Factores pre e perinatales.
d)Influencias xenéticas.
Outras variables propias do ambiente do neno
2. Manifestacións do alumno/a hiperactivo
As conductas que presenta son: impaciencia, impulsividad, parece non escoitar nada do que se lle di, distrae aos demais, ten problemas para relacionarse cos seus iguais, cústalle permanecer sentado e quedo...
A hiperactividade nalgúns nenos/as adoita ser transitoria, e a súa xénese pode partir de problemas familiares que lles afectaron: pais que se divorcian, a morte dunha persoa querida; unha preparación insuficiente para a chegada dun novo hermanito;
3. Diagnostico da hiperactividade
É necesario facelo en idades temperás da educación primaria. Algúns datos apuntan a que entre un 3% e un 5% de nenos menores de 10 anos padecen TDAH. (Orjales, 2002) No caso das nenas esa incidencia é menor, aínda que tamén debemos reflexionar se non pasarán máis inadvertidas no aula porque a súa problemática é máis de inatención en comparación cos homes.
Se un neno con TDAH non recibe a intervención adecuada desde idades temperás a súa sintomatología acentúase, véndose acompañada doutra problemática como baixo rendemento académico, illamento social.
4. Tratamento e protocolo de actuación con alumnos/as hiperactivos
É unha enfermidade que se debe abordar desde distintas perspectivas:
a)Tratamento farmacológico, se existe a disfunción neurológica.
b)Tratamento psicopedagógico: técnicas de relaxación (expostas posteriormente); potenciar actividades de atención e de concentración; técnicas de condicionamento; técnicas de auto control, etc.
c)Tratamento e intervención dos pais para paliar a conduta causa efecto do comportamento dos pais e resposta dos fillos.
5. Protocolo de actuación do profesorado
Dentro da práctica escolar atopámonos no aula con nenos e adolescentes con TDAH sen que os profesores teñamos información sobre iso fundamentalmente por dúas razóns. A primeira, aínda existen moitos mozos e mozas sen diagnosticar, por descoñecemento do trastorno por parte de pais e profesorado. En segundo lugar existe un número de casos que aínda habendo sido diagnosticado non se informa ao centro para evitar rexeitamento escolar e social, trátase dun trastorno que aínda que non é grave se conta con «mala prensa» dentro do ámbito escolar debido novamente ao descoñecemento dos profesores respecto diso.
Non todos os problemas son pola dificultade para concentrarse, ademais pode ter dificultades para analizar os requisitos dunha tarefa, xerar estratexias de solución de problemas e avaliar o seu propio rendemento. Por iso son moi beneficiosos os métodos baseados na autorregulación ou aprendizaxe autoinstruccional, cos que aprende a usar a súa propia linguaxe interior para organizar as tarefas e chegar ás mellores solucións. Considéranse moi apropiadas a realización de actividades de relaxación e as que melloren o seu nivel de atención.
Antes de tomar decisións, debemos de ter en conta o informe do alumno/a e as orientacións educativas que nos dean os profesionais encargados destes casos (psicopedagogo ou psicólogo do E.Ou.E., o profesor de Educación Especial, os asistentes sociais, os pediatras, os psicoterapeutas, o psiquiatra infantil"..).
6. Pautas de actuación docente
- 1º Actuar coma se non houbese ningún problema co alumno/a, salvo cando a conduta sexa alborotadora ou perigosa. En ningún caso establecer un enfrontamento verbal entre profesor-alumno.
- 2º Cada vez que se pelexe ou ameace, empuxe ou moleste, ter sempre a mesma actuación; non se debe nalgunhas ocasións permitir a conduta e noutras castigalo, recriminalo ou expulsalo.
- 3º Buscar reforzadores sociais (encomios, comentarios positivos, felicitacións, recoñecemento colectivo) ou reforzadores de situación (ser o encargado de..., abrir o ximnasio, sacar e repartir o material) que poidan ser agradables cando o alumno pórtese ben e así tamén non teña que esperar durante moito tempo na fila, aspecto que agrava o seu problema
- 4º Non darlle excesivas ordes á vez. Expor exercicios non moi dinámicos, pero que non existan eliminados, pois non podemos desprender ao neno hiperactivo de situacións nas que realmente poida desafogarse. Darlle as instrucións de forma breve, clara e concisa. Se é necesario darlle as instrucións por escrito facendo que nos repita a propia instrución.
- 5º Facer adaptacións curriculares motivadoras adecuadas aos seus intereses. Expor actividades con varios niveis de dificultade.
- 6º Cando se lle regañe, facer os comentarios negativos á situación, nunca á persoa, facelo con calma e se é posible a soas, con iso reforzaremos a súa autoestima. Se lle habemos de castigar, os castigos deben ser curtos e inmediatos.
- 7º Cando teña condutas agresivas xamais tocarlle, nin gritarlle nese momento. É necesario deixar uns momentos para que se tranquilice e despois tomar as medidas que se consideren necesarias. O profesor debe manter a calma e dominar a situación tanto a verbal como a comunicación gestual. O alumno debe coñecer as consecuencias negativas dos seus comportamentos, xa que sempre se actuará da mesma xeito. É máis importante tratar que logren éxitos nas súas aprendizaxes que en "reeducar" as súas malas condutas, pois (aínda que estas non se deben desatender) a medida que melloren as aprendizaxes irán diminuíndo os malos comportamentos.
- 8º Non permitir en ningún caso condutas auto lesivas nin pór en perigo aos demais compañeiros. Mediaremos ante os seus conflitos, facendo de modelo de resolución de problemas.
- 9º Debemos anticiparnos constantemente ás consecuencias que terá a súa conduta.
- 10º Traballar moito a partir do xogo, estableceremos xogos cooperativos (actividades por parellas e grupos reducidos) nos que o alumno participe activamente. Eliminar en todo momento as situacións de espera, para iso eliminar as filas e expor actividades de execución simultánea, variantes nas actividades.
- 11º Non etiquetar nin facer xuízos de valor sobre o seu comportamento, ser conscientes de que non o fan adrede. Debemos ter un coñecemento mínimo sobre este trastorno. Lograremos mellores resultados con estes alumnos/as se o profesor ten coñecementos previos sobre este problema.
- 12º Traballaremos a mellora das súas conductas sociais, como facer peticións, pedir axuda, recoñecer dificultades, admitir erros, saber demostrar os seus sentimentos de enfado, rabia, etc.
- 13º Dividir as actividades en pequenos pasos para que poidan facer aprendizaxes breves que a súa capacidade atencional poida asumir. As tarefas curtas permítenlle non cansarse e que non entre na monotonía e non se distraia, programarlle períodos de descanso onde se poida mover; conforme o vaia conseguindo ir aumentando o número de tarefas, a cantidade de esforzo, e o tempo para a súa realización..
- 14º Reforzaremos as súas conductas adecuadas como ir amodo pero facendo ben as actividades (a calidade fronte á cantidade).
- 15º Débeselles tratar cariñosamente e sempre de forma acougada, sen berros nin xestos de desesperación. É moi importante non facer comentarios negativos sobre a súa conduta que el poida oír.
- 16º Non se debe obrigar ao neno a estar sentado máis tempo do que realmente pode manterse. É preferible que estea pouco tempo interesado nunha actividade, que facelo permanecer moito intre no mesmo sen atender a nada do que se está facendo e ata, ás veces, perturbando aos demais. É importante que non vexan as actividades pasivas como un castigo, senón que trataremos de que se interese por elas.
- 17º É conveniente que se axude a estes nenos nas actividades nas que teñan que concentrar a atención; primeiro espertaremos o seu interese pola actividade, para logo sentar con eles e guialos polos pasos necesarios para a súa realización, para así formarlles o hábito de concentrarse.
- 18º Para lograr que se tranquilicen, é fundamental proporcionarlles un ambiente de calma; hai que evitar as condutas alteradas e os ruídos fortes ao seu ao redor.
- Non teñen auto motivación, por iso é importante recompensarlles na contorna Inmediata, dicíndolles cales serán esas recompensas por concluír correctamente as súas tarefas.Propiciar situacións de éxito para que eles vexan que "este é debido ao seu esforzo e non ao azar".
- Proporcionarlles actividades que non lle resulten monótonas nin aburridas dentro dun funcionamento diario de clase estruturado. Presentarlles as tarefas con materiais atractivos para el.
- Reforzar e premiar as conductas adecuadas como o estar atento na contorna inmediata, "gañando o dobre": que sería o terminar unha tarefa aparte do premio como consecuencia da conduta adecuada.
- Darlles máis feedback, darlles información sobre a súa acción de xeito frecuente encomiándoos ("moi ben o estas intentando", "estas seguindo o teu plan...moi ben segue así", "estalo facendo ben ou mal...") e así motivalos na realización de tarefas.
- Comezar polos premios non polos castigos. De seu, son uns nenos que están máis castigados que outros. Este só funciona se é moi inmediato.
- Pedirlle que pense en voz alta, que conte o que fai, ou ten que facer, para posibilitar a produción da linguaxe interna que medie na conduta, aquí favoreceremos o uso de auto instrucións como factor importante na dirección das conductas.
- Favorecer o seu papel de "axudante do profesor".
- Traballar coa imaxinación, axudarlle e obrigarlle a recordar feitos pasados, cal foi a súa actuación e cal a consecuencia e que pasase no futuro nesa actividade ou tarefa.
- Traballo específico en psicomotricidade: recortar, colorear, calcar, encartar, contornear figuras, facer crebacabezas, pintar cos dedos".
En cada sesión de tratamento débenselles asignar aos alumnos tarefas e responsabilidades individuais que lles permita unha maior participación dentro da dinámica grupal. Para traballar o movemento débense utilizar diversas formas organizativas talles como: camiñar dispersos pola pista de deportes, unirse en parellas, tríos, círculos, etc.
O profesor na aplicación do tratamento debe priorizar aquelas técnicas, exercicios e actividades que vaian destinadas a erradicar ou diminuír a excesiva intranquilidade, agresividade e violencia que poden traer consigo trastornos da personalidade. De igual modo propiciaremos un nivel óptimo de relaxación no neno o que lle permitirá sentirse máis ecuánime e tranquilo na súa relación cos demais alumnos e amigos.
A forma de realización dos exercicios e actividades debe cumprir o principio do aumento gradual e progresivo das cargas (do sinxelo ao complexo), onde se poñan de manifesto a cooperación e axuda mutua, a comunicación, o traballo en grupos no cal todos sentan parte integrante do mesmo.
En relación aos xogos, primeiro deben utilizarse os xogos de movemento, os que propiciasen no neno un incremento do Gasto Enerxético e despois utilizar Xogos encamiñados ao desenvolvemento da expresión corporal, para mediante estes exercitar o ritmo, a coordinación, as dramatizaciones e despois incluír a realización dos xogos pasivos, os cales inflúan na relaxación dos mesmos.
As actividades musicais e recreativas recoméndase que ao comezo se realice o movemento corporal sen música mediante a imaxinación e creatividade do neno/a para despois incorporar a música onde o alumno/a poida combinar a expresión corporal coa canción infantil e á vez que logre cantar a mesma.
A utilización dunha serie de exercicios tipo Taichí vainos a permitir de forma xeral, a relaxación do neno con este trastorno da conduta e ensinarlle ao mesmo a controlar a súa intranquilidade en momentos de crises
Desenvolver antes e logo da práctica da actividade física exercicios de respiración e relaxación. (Cherry, 1993).
9. Introdución á relaxación
Cando se inicia o programa de relaxación, o alumno debe tomar conciencia das súas dificultades en autocontrol corporal. Esta é, con diferenza, unha das partes do tratamento máis difíciles de adestrar.
Iniciar o adestramento en relaxación, parte da toma de conciencia da tensión muscular e a respiración.
Práctica dunha sesión de relaxación (Orjales, 2005):
Sentado nunha cadeira, realizamos unha relaxación xeral progresiva contraendo e relaxando as partes do corpo. Pomos música e facemos que o alumno tome conciencia de cada unha das zonas do corpo que tocan co chan. Posteriormente percorreremos todo o corpo tal e como se explica seguidamente:
- Estás sentado tranquilamente. Estás co ollos vendados, non ves nada e non che preocupa ver nada. Estás tranquilo e a gusto. Vouche a ir dicindo algunhas cousas que tes que facer. Cada vez que contraias algunha parte do corpo que eu che diga, concéntrache en sentir a diferenza entre esta situación e a anterior. É moi importante.
- Apreta o teu puño esquerdo, nota a tensión na man e o antebrazo, reláxache.
- Apreta o teu puño dereito, nota a tensión na man e o antebrazo, reláxache.
- Flexiona o brazo esquerdo cara arriba, levantando a boneca e estirando os dedos levantados cara ao teito.
- O mesmo co brazo dereito
- Tócache o ombreiros co dedos, levanta os brazos, nota a tensión dos brazos. Reláxache.
- Engurra a fronte todo o que poidas. Reláxache.
- Apreta os ollos con forza. Nota a tensión en toda a cara. Reláxache.
- Apreta os beizos con forza. Nota a tensión no pescozo e o queixo. Reláxache.
- Coloca a cabeza cara atrás. Presiona con forza e reláxache.
- Arquea as costas. Reláxache.
- Toma moito aire. Retenlo dentro e nota a presión no peito e nas costas. Déixao ir suavemente.
- Tensa o estómago, con forza. Reláxache.
- Tensa os glúteos, facendo presión sobre a cadeira. Nota a tensión. Reláxache.
- Estira as pernas e contráeas con forza. Reláxache.
- Levanta cara arriba os dedos dos pés. Nota como a tensión sobe pola perna. Reláxache agora.
Existen grandes dificultades á hora de paliar a hiperactividade pero, se se pode mellorar o seu progreso ensinando ao alumnado hiperactivo a practicar actividades encamiñadas á relaxación, exercicios físicos para facer diminuír o nivel de adrenalina en sangue, e estratexias para aumentar a atención nas actividades que presenta o profesor. Debemos resaltar a importancia da comunicación entre pais e profesores para que teñan actitudes positivas cara aos seus fillos e alumnos, e leven a cabo normas de actuación adecuadas que axuden á interrelación entre os mesmos.
Bibliografía
- Bonet, T, Solano, C e Soriano, E. Aprendendo cos nenos hiperactivos. Un reto educativo. Editorial. Thomson. Madrid.
- Cherry, C. (1993). Como manter tranquilos aos nenos. Edicións Ceac. Barcelona
- Orjales, I (2005). Déficit de atención con hiperactividade. Manual para pais e educadores. Editoral CEPE. Madrid.
- Palma López, Manuel J. Casos prácticos na área de Educación Física, relacionados con alumnos problemáticos e con comportamentos non habituais. EFDeportes.com, Revista Dixital. Bos Aires, Ano 13, Nº 123, Agosto de 2008. http://www.efdeportes.com/efd123/alumnos-problem
aticos-e-con-comportamentos-non-habituais-en-educacion-fisica.htm
- Sánchez Álvarez, P. Protocolo de actuación para alumnos hiperactivos, entregado aos titores ao comezar o curso. http://www.copoe.org/node/184
- Taylor, E. (2000). O neno hiperactivo. Editorial Edaf. Madrid.
- VV.AA (2004). Aprender a atender. Editarial CEPE. Madrid.
